Tự sự kiểu Mạc Ngôn

Có người nói, nếu như Mạc Ngôn không phải là nông dân trải nghiệm bao nỗi vui buồn ở nông thôn thì cũng không có Mạc Ngôn - nhà văn. Phần lớn những tác phẩm của ông phản ánh đời sống của nông dân trong các giai đoạn lịch sử. Hiện thực nông thôn mà ông phản ánh là lịch sử chân thực, nhưng là lịch sử lạ hóa, dị dạng mang đậm dấu ấn của chủ thể nhà văn. Những cảnh bom rơi đạn nổ, máu chảy đầu rơi, thù hận và yêu thương, thú tính và nhân tính hòa quyện vào nhau ta từng nhìn thấy, nhưng ở tác phẩm của Mạc Ngôn lại rất ly kỳ hấp dẫn bởi tác giả đã dẫn dắt người đọc vào giữa lòng lịch sử, khiến chúng ta như nhìn thấy, nghe thấy, sờ thấy, ngửi thấy mùi vị tanh tưởi, cảnh tượng thần bí của cánh đồng cao lương vùng Đông bắc Trung Quốc. Mảnh đất ấy thể hiện linh hồn của lịch sử đồng thời cũng thể hiện linh hồn của nông dân Trung Quốc.

Ngòi bút của Mạc Ngôn là ngòi bút của văn chương “phá cách”. Trong tác phẩm của ông, chỗ nào cũng thấy thể hiện tư tưởng chống lại truyền thống. Trung Quốc là đất nước của Nho giáo, vốn có truyền thống kính lão trọng già, nhưng những nhân vật “người ông”, “người bà” trong tác phẩm của Mạc Ngôn lại rất đỗi phong tình, ân ái với nhau ngay ờ trong ruộng cao lương. Sách giáo khoa từ trước đến giờ dạy rằng nông dân dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản đã đứng lên vũ trang chống lại quân thù, nhưng tư lệnh Từ Chiếm Ngao trong Cao lương đỏ lại xuất thân từ một tên thổ phỉ vô cùng ngang tàng vẫn chỉ huy được dân binh chống lại quân Nhật. Xưa nay người ta quen từ góc độ chính trị, giai cấp để quy định diện mạo, tính cách của người nông dân, nhưng Mạc Ngôn đã nhìn họ ở trạng thái bản năng, tả họ là những người vô tổ chức, mang ý thức dân tộc tự phát, thậm chí mù quáng, lúc nào cũng chỉ muốn báo thù. Trong nhân tính của họ có sự kết hợp kỳ diệu của cái đẹp và cái xấu. Các nhân vật của Mạc Ngôn không còn bị ràng buộc bởi một quan chết, giữa linh hồn và thể xác, giữa bản năng và đạo đức. Mỹ học truyền thống cùa phương Đông rất coi trọng sự “tao nhã”, “trung hòa”, rất kiêng kị đưa những cảnh máu me tanh hôi, hành động thú tính tàn bạo vào trong văn chương, tránh làm bẩn thánh đường văn học. Nhưng Mạc Ngôn không e dè, mở toang cửa để cho cái “ác tràn” vào. Nào cảnh lột da người, cảnh giết người theo kiểu “đàn hương hình”, cảnh hãm hiếp phụ nữ, cảnh đại tiện ô uế... tất cả cứ trần trụi phơi bày ra khiến nhiều người phản cảm. Đó chính là tinh thần phản truyền thống một cách cực đoan của tác giả.

Nhiều độc giả tán thưởng Mạc Ngôn ở chỗ ông đã học tập, tiếp nhận văn học nước ngoài một cách sáng tạo. Ông chịu ảnh hưởng sâu đậm tinh thần thẩm mỹ của văn học nước ngoài, đặc biệt là văn học Mỹ la - tinh. Đọc tác phẩm của ông, người ta thấy dấu ấn của Trăm năm cô đơn của Marquez, Hóa thân của Kafka, Âm thanh và cuồng nộ của Faulkner. Nhưng sự thực thì ngoài cái tài biết hấp thụ tinh hoa văn học nước ngoài ra, Mạc Ngôn còn rất coi trọng phương thức thẩm mỹ của văn học truyền thống Trung Quốc, biết chắt lọc chất dinh dưỡng của văn hóa dân gian Trung Quốc. Do đấy, đọc tác phẩm người ta thấy ông rất hiện đại nhưng cũng rất dân tộc.

Nghệ thuật tự sự điêu luyện của Mạc Ngôn được Nguyễn Thị Tịnh Thy trình bày khá xác đáng trong chuyên luận Tự sự kiểu Mạc Ngôn. Đây là công trình được thực hiện từ năm 2006 và hoàn thành vào năm 2011, trước khi Mạc Ngôn được trao giải Nobel văn học một năm. Tác giả đã nghiên cứu từ người kể chuyện, điểm nhìn, nghệ thuật tổ chức thời gian, kết cấu cho đến ngôn ngữ, giọng điệu tự sự trong 11 cuốn tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Tịnh Thy không chỉ vận dụng lý thuyết tự sự học đơn thuần mà còn kết hợp cả thi pháp học hiện đại và những thành tựu lý luận khá đặc thù của Trung Quốc để soi chiếu vào những tác phẩm phức tạp của Mạc Ngôn, từ đó, cắt nghĩa những thành công và hạn chế trong tiểu thuyết của nhà văn này một cách khách quan và thuyết phục.