Viêm Giao Trưng Cổ Ký

Năm 1900, sử gia Cao Xuân Dục đã biên soạn tập sách Viêm giao trưng cổ kí, tập hợp những ghi chép khá đầy đủ có giá trị của ông về các di tích cổ trong toàn quốc. Bản duy nhất còn lại của sách hiện nằm tại Thư viện Hiệp hội Á Châu, gồm 84 tờ giấy gió chép tay. Mới đây sách đã được Nguyễn Văn Nguyên chú dịch, Nxb Thời Đại và Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây xuất bản quý I/2010.
Đảm nhận nhiều chức trách, khi là Khâm sứ Trung kỳ, khi là Công sứ Thanh Hóa, Bắc Ninh, Công sứ Bắc kỳ, rồi làm Khâm sứ tại Lào, Khâm sứ Cao Miên, rồi Phó Toàn quyền Đông Dương nên Cao Xuân Dục đi rất nhiều nơi. Với phẩm chất của một nhà khoa học, một nhà văn hóa, đến đâu ông cũng ghi chép, mà một phần trong đó là ghi chép về các di tích cổ.

Viêm giao trưng cổ kí ghi chép một cách hệ thống và chặt chẽ về các di tích cổ ở Kinh đô (phủ Thừa Thiên) và 26 tỉnh trong cả nước. Di tích trong mỗi tỉnh được sắp xếp thống nhất theo từng mục Cổ tích, Núi sông, Lăng tẩm, Đền miếu, Chùa quán... Tác giả chủ trương không kể lể tất cả, mà chọn những di tích cổ xưa, kỳ lạ, linh thiêng, hoặc có liên quan đến việc tạo dựng Tiền triều, hoặc là nơi từng được Đế vương các triều đại viếng thăm.

Theo Nguyễn Văn Nguyên, “Điều đặc biệt ở chỗ đối với nhiều di tích quan trọng hoặc một số công trình mà tác giả có thể đã có điều kiện tham gia hoặc chứng kiến xây dựng trùng tu, sự trình bày không chỉ dừng ở mức giới thiệu danh lam thắng tích mà đã mang đậm tính chất khảo cứu, với những miêu tả tỉ mỉ chi tiết về qui mô cũng như quá trình lịch sử hình thành và lưu truyền di tích, như quần thể lăng tẩm ở Kinh đô hoặc nhiều chùa miếu quan trọng thuộc các địa phương”.

Từ những đặc điểm đó, cuốn sách này đã góp phần tìm hiểu những cổ tích hình thành và tồn tại trong quá trình lịch sử của nước ta, đồng thời mở ra một góc mới trong khối di sản đồ sộ giàu giá trị của Cao Xuân Dục – vị quan bác học triều Nguyễn.

“Nước Việt ta do các bậc Đế vương sang suốt nối tiếp trị vì, đến nay trải đã hàng trăm nghìn năm. Trong suốt thời gian đó đã có muôn vàn chuyện kỳ thú về đất, về quỷ thần, về nhân vật, nhiều không thể đếm kể xiết, Những chuyện đó kẻ làm quan mọn này mỗi khi đi ra ngoài bắt gặp đều có ghi chép lại (…). Vì thế tôi bèn đem các tài liệu ra biên tập lại, phân chia thành từng tỉnh, sắp xếp theo từng loại, đặt nhan đề là Viêm giao trưng cổ ký để làm tài liệu tham khảo cho các bậc quân tử uyên bác bước đầu tìm hiểu về cổ tích nước ta, trong đó có những điều chắc còn thiếu sót nghi vấn, bởi đó chỉ là những thu lượm của kẻ hiểu cổ tập hợp lại mà thôi” – Cao Xuân Dục