Nam Cao - sự nghiệp và chân dung

Những bức tranh nông thôn trong các tác phẩm của Nam Cao không chỉ giới hạn ở một xu thế bần cùng hóa, được hiện thân trong hình ảnh những người nông dân lam lũ, nhịn nhục, chịu ép một bề dưới sức đè của hoàn cảnh, rồi chìm xuống tận đáy của sự bần cùng, là cái chết.

Trong yêu cầu nhận thức bộ mặt nông thôn, trong khả năng dẫn dắt người đọc đi vào các xu thế, các quá trình mang tính chất bi kịch, và không lối thoát của nó, một câu hỏi lớn được nêu lên: Nguyên nhân của tất cả các thảm cảnh đó là do đâu? Trong sự gắn nối giữa nông thôn và thành thị, bức tranh đời sống Nam Cao vừa như có sự dồn nén, vừa như từng lúc vỡ ra. Đó là một cuốc sống gần như bất động mà đầy những biến động. Một cuộc sống tù đọng, bưng bít nhưng lại gần như âm ỉ, chất chứa biết bao xáo trộn, đổi thay. Trượt trên các dốc của sự bần cùng đi đến đói - chết, hoặc phá phách, khùng điên, xã hội và nhân vật Nam Cao đã ủ sẵn những tiềm năng cách mạng. Tình thế khách quan toát ra từ những cảnh đời là vậy. Đó là thành công của chủ nghĩa hiện thực Nam Cao, dẫu có thể có lúc nhà văn chưa từng nghĩ đến.

(GS. Phong Lê)